Γλίτωσα από τις βυζαντινές έγνοιες, τις ομορφιές και τα χρώματα. Ολοένα, μου φαίνεται, γλιτώνω από τα περιττά βάρη, ξαναγυρίζω στα απλά στοιχεία: στο χώμα και τη θάλασσα, στη μοναξιά και τον αγέρα. Θυμάστε το Διόνυσο, που κίνησε απ’τις Ινδίες με πλούσια μεταξωτά πέπλα, με βραχιόλια και αλυσίδες. Κι όσο ζύγωνε στην Ελλάδα, ντρέπουνταν για τον περιττό φανταχτερό φόρτο και τον πετούσε. Ωσότου, φτάνοντας πια στον κόλπο της Ελευσίνας, βγήκε κολυμπώντας στο ελληνικό ακρογιάλι γυμνός. Να ένα μεγάλο μάθημα. – Νίκος Καζαντζάκης
Με αυτά τα λόγια του Νίκου Καζαντζάκη ξεκινάει το όμορφα δομημένο δοκίμιο «Λάθε βιώσας» του Χάρη Λύτα που πραγματεύεται την Επικούρεια φιλοσοφία. Γιατί γράφω ότι είναι όμορφα δομημένο; Γιατί ξεκινά περιγράφοντας το βασικό αντικείμενο που εξετάζει η Επικούρεια φιλοσοφία, το οποίο είναι η τέχνη του ευ ζην ή αλλιώς το τι είναι η ευτυχία και πως επιτυγχάνεται, στη συνέχεια με πολλά παραδείγματα από τη σύγχρονη εποχή αποδεικνύει το πόσο επίκαιρη και πόσο πολύτιμη είναι η Επικούρεια φιλοσοφία στη ζωή μας και τέλος, στο Επίμετρο αναφέρεται στο ποιος ήταν ο Επίκουρος, από ποιούς επηρεάστηκε, παραθέτει αρχαία κείμενα, τις «Κύριαι Δόξαι» (τις βασικές αρχές της φιλοσοφίας του Επίκουρου όπως καταγράφονται από τον Διογένη Λαέρτιο, ιστοριογράφο του 3ου αιώνα μΧ) και την «Επίκουρου προσφώνησις» (συλλογή που ανακαλύφτηκε το 1888 στο Βατικανό ανάμεσα στα χειρόγραφα του “Codex Vaticanus Graecus”).
Με τον Επίκουρο είχα περιστασιακές επαφές. Η πρώτη γνωριμία χρονολογείται όταν ήμουν εικοσάρης και έψαχνα απαντήσεις για τον Θεό και τον θάνατο… Τότε είχα διαβάσει το «Ο Επίκουρος και οι Θεοί του» του A.J.Festugiere. Μετά ακολούθησε το εξαιρετικό «Στον κήπο του Επίκουρου – Αφήνοντας πίσω τον τρόμο του θανάτου» του Irvin Yalom που ουσιαστικά ήταν ένα μυθιστόρημα με αναφορές στη βασική φιλοσοφία του Επικουρου, όπως μόνο ο Yalom καταφέρνει να γράφει… Και φτάνουμε στο εν λόγω βιβλίο που δεν αγόρασα από επιθυμία αλλά αποτέλεσε ένα εξαιρετικό δώρο!
Με λίγα λόγια λοιπόν θα προσπαθήσω να περιγράψω το τι εστί Επικούρεια φιλοσοφία και γιατί αξίζει κάποιος να έρθει σε επαφή μαζί της, ακόμα και αν διαφωνεί με τις αρχές της.
Όπως ανέφερα ανωτέρω ο Επίκουρος θέλησε να δώσει απαντήσεις στο τι είναι ευτυχία και πώς μπορεί ένας άνθρωπος να ζει ευτυχισμένα.
Ευτυχία ή αλλιώς Ηδονή κατά τον Επίκουρο είναι η κατάσταση στην οποία δεν υπάρχει πόνος στο σώμα και ταραχή στην ψυχή, χωρίς η λέξη «ηδονή» να σχετίζεται άμεσα με την έννοια του άσωτου βίου και των αισθησιακών απολαύσεων (για τις οποίες παρεξηγήθηκε και παρερμηνεύθηκε πολλές φορές η Επικούρεια φιλοσοφία).
Η ηδονή λοιπόν ή αλλιώς ευτυχία είναι η αταραξία της ψυχής. Για να είναι ένας άνθρωπος ευτυχισμένος πρέπει πάνω από όλα να είναι ελεύθερος. Πότε ένας άνθρωπος είναι ελεύθερος, οπότε και ευτυχισμένος;
- Όταν καλύπτει τις 3 βασικές του φυσικές και αναγκαίες επιθυμίες, την πείνα, την δίψα και την εξασφάλιση ενδυμασίας-στέγης.
- Όταν δεν έχει φόβους και περιττές επιθυμίες.
Και πότε ένας άνθρωπος δεν έχει φόβους, περιττές επιθυμίες και φιλοδοξίες; Όταν φιλοσοφεί διότι:
«Με τον έρωτα για την αληθινή φιλοσοφία διαλύεται κάθε ενοχλητική και επίπονη επιθυμία».
Εν ολίγοις κατά τον Επίκουρο υπάρχει μία αμφίδρομη σχέση μεταξύ φιλοσοφίας και ευτυχίας. Τα ένα οδηγεί στο άλλο… «Φιλοσοφία είναι η δραστηριότητα που με λόγους και συλλογισμούς κάνει τη ζωή ευτυχισμένη» και «Σκοπός της φιλοσοφίας είναι να γιατρέψει την ψυχή»…
Από την Επικούρεια φιλοσοφία κρατάω τον πυρήνα της διδασκαλίας της ότι ένας άνθρωπος δεν μπορεί να είναι ευτυχισμένος αν δεν είναι ελεύθερος. Και για να είναι κάποιος ελεύθερος πρέπει να μην είναι έρμαιο των φιλοδοξιών του, των φόβων του και επίπλαστων επιθυμιών και παθών του. Όπως διαρκώς στο δοκίμιό του ο συγγραφέας τονίζει, πρόκειται για μία άκρως διαχρονική και επίκαιρη φιλοσοφία που μπορεί να γιατρέψει τις συγχυσμένες ψυχές των σύγχρονων ανθρώπων που ζουν σε έναν παγκοσμιοποιημένο καπιταλιστικό κόσμο που κυριαρχείται από άκρως αντίθετες αξίες (όπως η υπέρμετρη κατανάλωση, η φιλαυτία, η φιλοδοξία, ο ατομικισμός, η εξίσωση του πλούτου με την ευτυχία) από αυτές του Επίκουρου.
Αν και η φιλοσοφία του έχει κάποιες ομοιότητες με αυτές της Χριστιανικής θρησκείας (όπως π.χ. το να είναι κάποιος ολιγαρκής και ότι τα χρήματα δεν φέρνουν την ευτυχία), ωστόσο βασική διαφορά του Επίκουρου και κάτι για το οποίο πολεμήθηκε από τις θρησκείες είναι ότι ο άνθρωπος για να είναι ελεύθερος πρέπει να φιλοσοφεί. Σε αντίθεση με το «πίστευε και μη ερεύνα» ή το «μακάριοι οι πτωχοί τω πνεύματι» ο Επίκουρος αντιπαραβάλλει τα:
- «Δεν είναι δυνατόν να απελευθερωθεί κανείς από τους φόβους για τα πιο σημαντικά θέματα, εάν δεν γνωρίζει ποια είναι η φύση του σύμπαντος, και ταράζεται με αυτά που λένε οι μύθοι. Επομένως, δεν μπορεί κανείς να απολαμβάνει ακέραιες τις ηδονές χωρίς τη μελέτη της φύσης».
- «Ποια είναι λοιπόν αυτά που επιβαρύνουν την ψυχή; Είναι καταρχήν οι φόβοι. Ο φόβος του Θεού, ο φόβος του θανάτου ο φόβος του πόνου. Και κοντά σ’αυτούς, είναι όσες επιθυμίες ξεπερνούν τα φυσικά τους όρια.»
Χαρακτηριστικά σε ένα σημείο του δοκιμίου ο συγγραφέας γράφει:
«Η ανθρώπινη ευτυχία δεν πάει μόνη της. Πάει μαζί με την ελευθερία, για να μην πούμε ότι είναι το ίδιο πράγμα. Ο Επίκουρος σου δείχνει τον τρόπο να είσαι εδώ και τώρα ελεύθερος από άρχοντες και υποτελείς, από θεούς και δαίμονες, αλλά κι από τον ίδιο σου τον εαυτό. Αυτός είναι ο λόγος που ποτέ, όχι μόνο δεν μας τον δίδαξαν, αλλά ούτε απλή αναφορά καλά-καλά στο όνομά του δεν μας έκανε κανείς στο σχολείο.»
Ο συγγραφέας, εμβαθύνοντας το λόγο που η Επικούρεια φιλοσοφία και κάθε είδους φιλοσοφία σε γενικότερο πλαίσιο δεν διδάσκονται στα σχολεία των σύγχρονων καπιταλιστικών κοινωνιών υποστηρίζει ότι αυτό συμβαίνει γιατί οτιδήποτε μπορεί να αφυπνίσει τον άνθρωπο αντίκειται στους κανόνες της αγοράς που στηρίζονται στην κατανάλωση. Είναι άποψη την οποία ενστερνίζομαι πλήρως.
Τελευταία έχουμε ταυτίσει την έννοια του μορφωμένου ατόμου με αυτήν του σπουδαγμένου-απόφοιτου μίας πανεπιστημιακής ή τεχνικής σχολής. Κι όμως η γνώση τεχνικών δεξιοτήτων και η εξειδίκευση σε κάποιο γνωστικό αντικείμενο δεν συνεπάγονται μόρφωση. Μόρφωση είναι η ικανότητα του ατόμου να κρίνει, να εκφράζεται και να γράφει σωστά και να λειτουργεί με φρόνηση διότι όπως κήρυττε ο Επίκουρος «Ακόμα και από τη φιλοσοφία, μεγαλύτερη αξία έχει η φρόνηση, από την οποία πηγάζουν όλες οι αρετές και η οποία μας διδάσκει ότι δεν είναι δυνατόν να ζεις ευχάριστα χωρίς σύνεση, ομορφιά και δικαιοσύνη, ούτε μπορείς να ζεις με σύνεση, ομορφιά και δικαιοσύνη χωρίς να ζεις ευχάριστα».
Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι στις σύγχρονες κοινωνίες η εκπαίδευση έχει μεταμορφωθεί σε ένα προπαρασκευαστικό στάδιο επαγγελματικής κατάρτισης, άμεσα συνυφασμένη με τις ανάγκες της αγοράς εργασίας, με μαθήματα ή σχολές σχετικές με την ποίηση, τη λογοτεχνία και τη φιλοσοφία να απαξιώνονται διαρκώς…
Τι σημαίνει όμως το «Λάθε βιώσας»; Σημαίνει να μείνεις μακριά από το μαλλιοτράβηγμα της αγοράς, να φυλάξεις την ψυχική σου γαλήνη και να καλλιεργήσεις το πνεύμα σου. Να ζεις ελεύθερα και ατάραχα. Χωρίς ούτε να υπομένεις ούτε να επιμένεις, χωρίς ούτε τον εαυτό σου να ενοχλείς ούτε κανέναν άλλο.
Κατά τον Επίκουρο:
- «Η φιλοδοξία με την κυριολεκτική έννοια της λέξης –φίλος της δόξας και της φήμης, τη ξεχωριστής κοινωνικής θέσης, του πλούτου και της εξουσίας- είναι από τις πιο βασανιστικές και αγχογόνες επιθυμίες.»
- «Ο άνθρωπος που ζει ελεύθερος δεν μπορεί να αποκτήσει μεγάλα πλούτη, αφού αυτό δεν είναι εύκολο χωρίς δουλοπρέπεια προς τις μάζες ή προς αυτούς που κατέχουν την εξουσία.»
- «Αν καλοεξετάσει κανείς τι είναι εχθρικότερο προς τη φιλία και τι παραγωγικότερο για την έχθρα, θα βρει την πολιτική, επειδή αυτή δίνει αφορμή στη ζήλια και γεννά τη συντρόφισσά της, τη φιλοπρωτία, και τις διαφωνίες κι αντιθέσεις. Δεν ταιριάζει σ΄έναν άνθρωπο που σέβεται και επιδιώκει την αληθινή ελευθερία και τις χωρίς υποκρισία ανθρώπινες σχέσεις, να ανέχεται να ασχολείται με την πολιτική, εκτός κι αν προκύψει σοβαρός λόγος.»
Από μία άποψη, οι διδαχές του Επίκουρου μοιάζουν ολίγο τι εξωπραγματικές, ουτοπιστικές. Μοιάζουν με μία προτροπή σε μία μοναστική ζωή δεδομένου ότι αυτό που αρκεί για να ζεις ευτυχισμένα είναι να έχεις μία στέγη, φαγητό, υγεία και καλούς φίλους. Κάποιος θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι η ανθρωπότητα δεν θα αναπτυσσόταν και δεν θα εξελισσόταν ποτέ αν όλοι υιοθετούσαμε αυτόν τον τρόπο ζωής. Δεν διαφωνώ… Για αυτό και είπα στην αρχή του άρθρου μου ότι είτε κάποιος διαφωνεί είτε συμφωνεί με την Επικούρεια φιλοσοφία, αξίζει έστω να έρθει σε επαφή μαζί της και να μπει σε μία διαδικασία σκέψης, σε μία διαδικασία εσωτερικής αναζήτησης.
Το πιο σημαντικό που θα προκύψει από όλη αυτήν την διαδικασία θα είναι το να περιέλθει σε μία κατάσταση «Σωφροσύνης» όπως έλεγε ο Αριστοτέλης, το να καταλήξει δηλαδή ο καθένας από εμάς στο να συνειδητοποιήσει το γιατί ζει, τι τον ευχαριστεί πραγματικά, ποια είναι τα πράγματα που δίνουν νόημα στη ζωή και ποια όχι προκειμένου να τα αποφύγει…
Διότι «Όσο μεγαλύτερο μέρος της ψυχής σου έχει κατακτήσει η φιλοδοξία ή ο φόβος και οι ταραχές, τόσο συχνότερα θα αναβάλλεις την καλή διάθεση για αύριο και όλο και περισσότερο θα μοιάζεις με τον ανόητο που προετοιμάζεται διαρκώς για να ζήσει.»
